Η υπερκατανάλωση είναι ένα θέμα πολυσυζητημένο και αφορά την κατανάλωση περισσότερων αγαθών και υπηρεσιών από ό,τι έχουμε ανάγκη στην πραγματικότητα. Τα πρότυπα που προβάλλουν τα Μ.Μ.Ε. αφορούν ένα τρόπο ζωής που πυρήνα έχει τα υλικά αγαθά και οι διαφημίσεις δημιουργούν ψεύτικες ανάγκες στον άνθρωπο. Μέχρι πρόσφατα, τα χρόνια που προηγήθηκαν της οικονομικής κρίσης, το πρότυπο αυτό υπήρξε ιδιαίτερα ισχυρό.
Πολλοί άνθρωποι κατέφευγαν σε καταναλωτικά δάνεια για να αποκτήσουν ένα επίπεδο ζωής το οποίο δεν είχαν στην πραγματικότητα την δυνατότητα να αποκτήσουν. Η απότομη πτώση των εισοδημάτων οδήγησε σε έναν αναγκαστικό περιορισμό, όμως το να είναι κανείς σπάταλος δεν αφορά μόνο την υπερκατανάλωση. Σπάταλος είναι αυτός που ξοδεύει περισσότερα από αυτά που έχει, είτε αυτό γίνεται σε κλίμακα υπερκαταναλωτισμού είτε όχι.
Που οφείλεται ο υπερκαταναλωτισμός;
Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό προσωπικότητας το οποίο στον πιο έντονο βαθμό του το συναντούμε σε μανιακές διαταραχές. Ο μανιακός ή ο μανιοκαταθλιπτικός και ο διπολικός σε περίοδο μανίας, τείνουν να ξοδεύουν υπερβολικά, χωρίς δεύτερη σκέψη. Αυτή η συμπεριφορά συνάδει με την γενικότερη παθολογία των διαταραχών αυτών, όμως δεν περιορίζεται σε αυτές τις περιπτώσεις. Σπάταλος μπορεί να είναι και ένας άνθρωπος που δεν έχει αυτές τις διαγνώσεις, όμως η πεποίθησή του σχετικά με τα χρήματα τον καθοδηγεί να φέρεται έτσι.
Μπορεί να πιστεύει για παράδειγμα ότι το χρήμα είναι κάτι εφήμερο, οπότε θα έπρεπε να το ξοδεύουμε χωρίς δισταγμό ή ότι πρέπει να ξοδεύει κανείς χρήματα για να τα αποκτήσει.
Επίσης, πρόκειται για μια μαθημένη συμπεριφορά. Ένα παιδί που μεγαλώνει με σπάταλους γονείς είναι πιθανό να αντιγράψει αυτή την συμπεριφορά. Η αποταμίευση είναι μια οργανωτική δεξιότητα που αποτελεί προϊόν μάθησης και εξάσκησης. Είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να μαθαίνουμε στα παιδιά, ούτως ώστε να μπορούν να το συνεχίσουν εύκολα μεγαλώνοντας. Αυτό που θα πρέπει κυρίως να εξασκήσει κανείς είναι το να ζει με ένα συγκεκριμένο ποσό.
Τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν να τα βγάζουν πέρα με ένα συγκεκριμένο εβδομαδιαίο ή μηνιαίο χαρτζιλίκι, όπως ο ενήλικος πρέπει να κάνει το ίδιο με τον μισθό του. Η ιδέα ότι δεν υπάρχει περιορισμός ή όριο καθιστά την οργάνωση άχρηστη στο μυαλό τους και δεν υπάρχει κίνητρο να ασκήσουν την συγκεκριμένη δεξιότητα.
Τέλος, να μην ξεχνάμε πως, πέρα από χαρακτηριστικό προσωπικότητας, πεποίθηση ή μαθημένη συμπεριφορά, το να σπαταλάει κανείς χρήματα σε ψεύτικες ανάγκες έχει και συναισθηματική χροιά. Πολλοί άνθρωποι καταφεύγουν σε αυτό για να καλύψουν κάποιο συναισθηματικό κενό της ζωής τους. Το λεγόμενο ‘shopping therapy’ είναι κάτι το οποίο χαρίζει στον καταναλωτή μια προσωρινή ευφορία και ικανοποίηση, η οποία διαρκεί στην πραγματικότητα πάρα πολύ λίγο.
Για μερικούς ανθρώπους, μάλιστα, οι οποίοι υπερβάλλουν σε αυτή την συμπεριφορά ή εθίζονται σε αυτή την ‘θεραπεία’, η χαρά κρατάει μέχρι να αφήσουν τις σακούλες με τα ψώνια στο σπίτι. Από εκείνη την στιγμή και μετά αισθάνονται την ανάγκη να αγοράσουν κι άλλα καινούργια αγαθά.
Οφείλουμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε πως το να είναι κανείς σπάταλος αποτελεί μια δυσλειτουργική συμπεριφορά ή οποία έχει αρνητικές επιπτώσεις και όχι οφέλη, στην ζωή του ατόμου. Όποια από τις παραπάνω αιτίες κι αν την εκκινεί, εξακολουθεί να είναι κάτι το οποίο δυσκολεύει το άτομο στην επιβίωσή του στην καθημερινότητα, δημιουργεί χρέη και δεν καλύπτει τις συναισθηματικές ανάγκες του. Αυτό, εξακολουθεί να συμβαίνει ακόμα και αν κάποιος έχει μεγάλη οικονομική άνεση.
Το γεγονός ότι δεν του δημιουργούνται ιδιαίτερες πρακτικές δυσκολίες ή έχει την δυνατότητα να καλύπτει τα χρέη δεν αναιρεί την δυσλειτουργικότητα της συμπεριφοράς, καθώς εξακολουθεί να δημιουργεί στον εαυτό του συναισθηματικά κενά τα οποία θα έπρεπε να εξερευνήσει με άλλους τρόπους, ενώ από την άλλη η συμπεριφορά αυτή έχει πάντα την πιθανότητα να ξεφύγει από τα όρια, οπότε όσα χρήματα κι αν έχει κανείς, να καταφέρνει να ξοδεύει ακόμα περισσότερα.